کشف دوباره‌ی یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های رومیزی دنیا در ایران «شهر سوخته»
بازسازی قوانین بازی تخته‌ای ۴۵۰۰ ساله‌ی «شهر سوخته»
در سال 2024 گروهی از پژوهشگران ایرانی و بین‌المللی موفق شدند قوانین احتمالی یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های تخته‌ای جهان را بازسازی کنند؛ بازی‌ای که حدود ۴۵ قرن پیش در شهر سوخته، شهری باستانی در جنوب‌شرقی ایران، بازی می‌شده است.
نتایج این پژوهش در پایگاه علمی OSF (SocArXiv) منتشر شده و نشان می‌دهد که مردم آن دوران نه‌تنها سرگرمی داشتند، بلکه بازی‌هایشان پر از استراتژی، شانس و طراحی هوشمندانه بوده است.
کشف شگفت‌ان
گیز در شهر سوخته
داستان از سال ۱۹۷۷ شروع شد؛ وقتی باستان‌شناسان در یکی از گورهای باستانی شهرسوخته، مجموعه‌ای از وسایل عجیب پیدا کردند:
یک تخته‌ی سنگی مارپیچ که دمش حلقه شده بود، همراه با ۲۷ مهره‌ی کوچک و چند تاس چهاروجهی سنگی.
در نگاه اول کسی نمی‌دانست این وسایل برای چه کاری بوده‌اند، اما شباهت‌هایی با بازی باستانی معروف «بازی سلطنتی اور» در بین‌النهرین داشتند.
از همان‌جا کنجکاوی دانشمندان شروع شد: آیا ممکن است ایرانیان باستان نسخه‌ی خودشان از بازی تخته‌ای را داشته باشند؟
تحلیل جدید و بازسازی قوانین
پس از دهه‌ها مطالعه، در ژانویه‌ی ۲۰۲۴ دو پژوهشگر به نام‌های سام جلوه و حسین مرادی مقاله‌ای علمی منتشر کردند که در آن با بررسی دقیق شکل تخته، نوع مهره‌ها و مدل تاس‌ها، قوانین احتمالی بازی شهرسوخته را پیشنهاد کردند.
در این بازی:
دو بازیکن روبه‌روی هم می‌نشستند.
هرکدام ۱۰ مهره‌ی معمولی و چند مهره‌ی ویژه داشتند.
تاس‌ها بین عدد ۱ تا ۴ نتیجه می‌دادند و بازیکنان بر اساس عدد تاس مهره‌هایشان را روی تخته‌ی مارپیچ حرکت می‌دادند.
هدف، رساندن همه‌ی مهره‌ها به انتهای مسیر پیش از حریف بود.
اما نکته‌ی جالب این است که بازی فقط بر پایه‌ی شانس نبود.
طبق فرض پژوهشگران، بعضی از مهره‌ها نقش‌های خاصی داشتند:
برخی می‌توانستند مسیر حریف را مسدود کنند (بلوکِر)، بعضی دیگر مهره‌های خودی را ایمن کنند (محافظ)، و تعدادی حتی توانایی پرش یا عقب‌راندن مهره‌ی حریف را داشتند.
به‌عبارت ساده، این بازی نوعی ترکیب از شانس، تصمیم‌گیری و استراتژی بوده است — چیزی شبیه بردگیم‌های امروزی!
تفاوت با بازی سلطنتی اور
پژوهشگران بازی شهرسوخته را با «بازی اور» که حدود 4600 سال قدمت دارد مقایسه کردند.
شباهت اصلی در ایده‌ی حرکت مهره‌ها روی مسیر و خروج از تخته بود، اما تفاوت‌های قابل‌توجهی وجود داشت:
در شهرسوخته خبری از خانه‌های rosette (خانه‌های امن ثابت) نبود، بلکه مهره‌های خاص، نقش ایمنی متحرک را بازی می‌کردند.
در «اور»، تاس‌ها فقط دو حالت داشتند (صفر و یک)، اما در نسخه‌ی ایرانی، تاس‌های ۴وجهی با عددهای ۱ تا ۴ باعث می‌شد بازی پیچیده‌تر و غیرقابل‌پیش‌بینی‌تر باشد.
طراحی تخته به شکل مار پیچ‌خورده‌ای که دم خود را گاز گرفته، نشان می‌داد بازی علاوه‌بر جنبه‌ی سرگرمی، نمادگرایی فرهنگی و اسطوره‌ای هم داشته است؛ شاید اشاره‌ای به چرخه‌ی زندگی، شانس یا ابدیت.
اهمیت فرهنگی و تاریخی
این پژوهش اهمیت زیادی دارد چون:
قدیمی‌ترین مجموعه‌ی کامل بازی تخته‌ای در ایران را معرفی می‌کند (تخته، مهره و تاس‌ها همگی پیدا شده‌اند).
نشان می‌دهد که ایرانیان باستان طراحان خلاق بازی بوده‌اند، نه فقط تقلیدکننده‌ی فرهنگ‌های اطراف.
ثابت می‌کند مفهوم «بردگیم» و تفریح فکری، ریشه‌ای عمیق و چند‌هزارساله در تمدن ما دارد.
از نگاه فرهنگی، این بازی فقط یک سرگرمی ساده نبوده؛ بلکه ممکن است برای آموزش، پیشگویی یا آیین‌های مذهبی هم استفاده شده باشد. مار، در بسیاری از باورهای باستانی ایرانی نماد دانایی، خطر و باززایی بوده و احتمالاً معنایی نمادین در طراحی تخته داشته است.
نتیجه‌ی پژوهش
در پایان، مقاله نتیجه می‌گیرد که بازی شهرسوخته نوعی مسابقه‌ی نوبتی دو‌نفره با تکیه بر شانس و تاکتیک بوده است.
هرچند قوانین دقیقش هنوز قطعی نیست، اما بازسازی جدید نشان می‌دهد که بشر از هزاران سال پیش همان هیجانی را تجربه می‌کرده که ما امروز سر میز بردگیم داریم:
تاس می‌ریزی، منتظر عدد درست می‌مانی، و امیدوار می‌شی از رقیبت جلو بزنی.
نگاه امروز
برای جامعه‌ی بردگیم ایران، این کشف فقط یک خبر تاریخی نیست — بلکه یادآوری یک میراث فرهنگی است.
این تخته‌ی سنگی نشان می‌دهد که میل به طراحی، رقابت و خلق بازی در خون مردم این سرزمین بوده؛ از شهرسوخته تا امروز، فقط جنس مهره‌ها و تاس‌ها عوض شده.